Tijdens het ABN AMRO Cabaret 2014 gaf toenmalig voorzitter Gerrit Zalm een openingsact als zijn ‘zuster’ Priscilla Zalm.[1] Het voltallige ABN AMRO personeel kreeg van deze fictieve hoerenmadam op hilarische wijze bedrijfstips over het runnen van de bank. Tijdens de act sprak Priscilla Zalm profetische woorden over de vragen van bankmedewerkers: “Ik krijg dus allerlei rare vragen… bijvoorbeeld: ‘doet u aan witwassen?’ Witwassen? Nee, ik ben geen bankier! En ik heb ook geen stomerij!”.
Zeven jaar later valt er voor ABN AMRO en de voormalig bestuursvoorzitter weinig meer te lachen. Vorige week werd bekend dat staatsbank ABN AMRO in navolging van de ING een schikking heeft getroffen met het OM, voor maar liefst 480 miljoen euro.[2] Daarnaast is het OM ook een strafrechtelijk onderzoek begonnen naar voormalig leden van de raad van bestuur. De oud-minister van Financiën Gerrit Zalm, voormalig Staatssecretaris van Economische Zaken Joop Wijn en Chris Vogelzang zijn als verdachten aangemerkt. Allen worden verdacht van het feitelijk leidinggeven aan het overtreden van de Wwft door ABN AMRO. Symboolpolitiek en onnodig beschadigend voor alle betrokkenen of een terechte aanpak van lakse financiële poortwachters?
In de tweede helft van 2019 zijn het Functioneel Parket, het Landelijk Parket en de FIOD een onderzoek gestart naar ABN AMRO, nadat signalen werden opgevangen dat er tekort werd geschoten in de poortwachtersfunctie. Ook de toezichthouder DNB had in het verleden diverse ernstige en verwijtbare overtredingen van de Wwft geconstateerd en daarbij handhavend opgetreden. Uit het onderzoek dat toepasselijk “Guardian” werd genoemd, volgde dat ABN AMRO ernstig tekort was geschoten in de naleving van de Wwft. Klantgegevens ontbraken, de herkomst van gegevens was onduidelijk en het cliëntonderzoek was niet naar behoren uitgevoerd. Vaak werd gebruik gemaakt van geautomatiseerde risicoclassificaties, waarbij het gebruik van cash onvoldoende werd meegenomen bij het vaststellen van een risicoprofiel. Ook een periodieke herbeoordeling van klanten werd – behoudens bijzondere ontwikkelingen – achterwege gelaten. Verder werden meldingen te laat bij de FIU ingediend omdat het transactiemonitoringssysteem structureel meer alerts genereerde dan de medewerkers konden afhandelen. Ten slotte werd nog geconstateerd dat oud-klanten met een “onacceptabele” risicoclassificatie na enige tijd gewoon opnieuw klant konden worden bij de bank.
Door deze gebreken acht het OM het vermoeden gerechtvaardigd dat sprake moet zijn geweest van een groot aantal gemiste signalen en meldingsplichtige ongebruikelijke transacties, die door ABN AMRO niet tijdig zijn onderkend. Ook is er een verwijt van schuldwitwassen. Het OM is van oordeel dat ABN AMRO redelijkerwijs had moeten vermoeden dat bepaalde geldstromen die via de bankrekeningen van haar klanten liepen afkomstig waren uit een misdrijf. ABN AMRO zou diverse signalen hebben ontvangen over specifieke klanten die bij de bank een vermoeden van witwassen hadden moeten opleveren. In een publiek beschikbaar feitenrelaas worden talloze praktijkvoorbeelden gegeven.[3]
Net als bij de ING-schikking worden de (vermeende) strafbare feiten door het OM toegerekend aan de rechtspersoon en organisatie als geheel. Bijzonder is dat uit het strafrechtelijk onderzoek naar voren zou komen dat drie natuurlijke personen uit de raad van bestuur vermoedelijk als feitelijk leidinggever betrokken zijn geweest bij het overtreden van de Wwft door ABN AMRO. Het OM geeft in een persbericht – in een bijzin – aan dat dit nog niet betekent dat zij ook daadwerkelijk vervolgd zullen gaan worden. Het OM gaat nog nader onderzoeken of er voldoende bewijs is dat daadwerkelijk strafbare feiten zouden zijn gepleegd. Na afronding van het onderzoek volgt een definitieve beslissing over de afdoening. Deze juridische nuances zullen het grote publiek waarschijnlijk niet bereiken. Men zal denken: waar rook is, is vuur. De reputatieschade zal voor alle betrokkenen al voelen als een veroordeling op zichzelf, zelfs al zal er ooit een sepot of vrijspraak volgen.
Vestzak broekzak
Zoals het een behoorlijke (staats)bank betaamt is volledig meegewerkt aan het onderzoek, is er onder strikt toezicht van DNB een herstelplan ontwikkeld en geïmplementeerd en wordt gewaarborgd dat de rol van poortwachter effectief wordt uitgeoefend. Interessant is dat het transactiebedrag van 480 miljoen euro is opgebouwd uit twee componenten.[4] De hoofdsom bestaat uit een volgens het OM passend en geboden geachte boete van 300 miljoen. Bij het bepalen van de omvang zijn de ernst, omvang en duur van de feiten, de draagkracht en meewerkende houding meegewogen. De resterende 180 miljoen bestaat uit een theoretische ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel ter hoogte van 180 miljoen euro. Hierbij is het OM uitgegaan van fictieve personeelskosten die ABN AMRO had moeten maken om aan de Wwft te voldoen. Dit is afgezet tegen de werkelijk gemaakte personeelskosten. Het bedrag dat ABN AMRO hiermee ten onrechte zou hebben bespaard, is door het OM becijferd op 180 miljoen euro.
Bij aanvang van de vermeende pleegperiode, 1 januari 2014, was de Staat nog 100% aandeelhouder. De Staat heeft momenteel nog altijd 57% van de aandelen ABN AMRO in handen. Het komt in economische zin neer op een vestzak-broekzakoperatie. Of deze leedtoevoeging en voordeelsontneming door ABN AMRO daadwerkelijk wordt gevoeld valt te betwijfelen. ABN AMRO zal de resterende kosten van deze transactie en toekomstige Wwft compliancekosten ongetwijfeld indirect doorberekenen en afwentelen op de klanten. De nieuwe tarieven voor bankproducten zijn recent al aangekondigd. Niet de private aandeelhouders maar de klanten zijn uiteindelijk het kind van de rekening.
Klassenjustitie?
Na de ING-schikking volgden verwijten van klassenjustitie. Vanuit de politiek is sindsdien een traject ingezet om een hoge transactie – marginaal – te laten toetsen door een rechter. Voorheen werden hoge transacties alleen voorgelegd aan de Minister van Justitie en Veiligheid. In aanloop naar deze nieuwe wetgeving is op 4 september 2020 de Aanwijzing hoge transacties in werking getreden, waaruit volgt dat hoge transacties door een onafhankelijke toetsingscommissie worden getoetst. Deze commissie was van oordeel dat het OM in redelijkheid tot het aanbieden van de voorgenomen ABN-transactie kon overgaan.[5] In het advies wordt opgemerkt dat de commissie er gezien de meest recente informatie van het OM vanuit gaat dat wordt voldaan aan het uitgangspunt uit de Aanwijzing Hoge transacties, dat natuurlijke personen/feitelijk leidinggevers zo mogelijk (ook) worden vervolgd.
Obiter dictum: barbertje moet hangen
Het lijkt er sterk op dat het bevel strafvervolging tegenover de oud-ING-topman Ralph Hamers voor het OM nu de trigger is geweest voor het strafrechtelijk onderzoek naar de raad van bestuur van ABN AMRO. Op 9 december 2020 beval het gerechtshof Den Haag de vervolging tegen de voormalig bestuursvoorzitter van ING.[6] In deze beslissing achtte het Hof het van belang dat in een openbaar strafproces de norm wordt bevestigd dat ook bestuurders van een bank niet vrijuit gaan als zij feitelijk leiding hebben gegeven aan verboden gedragingen. De burger moet volgens het Hof kunnen zien dat ook dergelijk handelen door de overheid niet wordt geaccepteerd. In de woorden van het Hof: “Berechting heeft ook normbevestiging tot doel. Dat staat weer in verband met samenleven, met maatschappelijke solidariteit, met laten zien wat van belang is in onze samenleving en met wat wij niet willen als samenleving.”. De raadkamer beklagzaken van het Hof gaat met dit obiter dictum erg ver. De uitkomst van de artikel 12 beklagprocedure bij ING lijkt het OM aan te zetten om bij hoge transacties ook natuurlijke personen te vervolgen. Zelfs als het OM dat – zoals bij ING wegens onvoldoende bewijs – zelf niet opportuun acht.
Wat de uitkomst of vervolgingsbeslissing bij ABN AMRO uiteindelijk ook zal zijn, het leed is voor de betrokkenen al geschied. Gerrit Zalm en Chris Vogelzang vertrekken als commissaris respectievelijk CEO bij Danske Bank, de belangrijkste financiële instelling van Denemarken. Joop Wijn kan vooralsnog aanblijven als commissaris bij Schiphol, NIBC en verzekeraar ASR. De vraag is voor hoe lang. Het internet vergeet niets, de namen van de betrokkenen zullen voor altijd besmet blijven door dit fraudeonderzoek. De vooroordelen van velen bepalen het imago van het individu. De reputatieschade – terecht of onterecht – is enorm. Bij monde van zijn advocaat liet Gerrit Zalm weten dat het besluit van het OM onnodig beschadigend is en dat hij zich niet herkent in de geformuleerde verdenkingen.[7] Ook zou Zalm al eerder in het onderzoek in de hoedanigheid van getuige zijn gehoord, waarbij geen feiten of omstandigheden zouden zijn gebleken die het rechtvaardigen dat hij nu als verdachte is aangemerkt.
Poortwachtersfunctie
De focus op een ‘poortwachtersfunctie’ past in de trend dat de overheid haar controle- en opsporingstaak uit kostenoverwegingen steeds meer neerlegt bij private partijen zoals belastingadviseurs, banken, advocaten, notarissen en financiële instellingen. Een trend die naast de Wwft ook zichtbaar is in de toegenomen macht van toezichthouders, de uitbreiding van de BIBOB, de DAC6 meldplicht voor grensoverschrijdende constructies en het verplichte UBO-register. De wetgever legt een enorme regeldruk op private partijen. Dat ABN AMRO de gigantische hoeveelheid automatisch geselecteerde verdachte transacties niet kon verwerken, is een direct gevolg van deze doorgeslagen compliance wetgeving.[8] De suggestie van het OM dat ABN AMRO door laksheid 180 miljoen euro aan personeelskosten zou hebben ‘bespaard’, is al helemaal een gotspe. De controle- en opsporingsfunctie hoort net als het geweldsmonopolie thuis bij de Staat, niet bij burgers, ondernemers of andere private partijen. Het is de vraag wie anno 2021 nog in het bestuur van een bank zou willen zitten.
[1] https://www.youtube.com/watch?v=w2dvJGc8uL8
[2] https://www.om.nl/actueel/nieuws/2021/04/19/abn-amro-betaalt-480-miljoen-euro-vanwege-ernstige-tekortkomingen-bij-het-bestrijden-van-witwassen
[3] https://www.om.nl/documenten/publicaties/fp-hoge-transacties/feitenrelaas/map/guardian-feitenrelaas-en-beoordeling-door-het-om
[4] https://www.om.nl/documenten/publicaties/fp-hoge-transacties/feitenrelaas/map/guardian-transactieovereenkomst
[5] https://www.om.nl/documenten/publicaties/fp-hoge-transacties/feitenrelaas/map/advies-toetsingscommissie-hoge-transacties
[6] http://deeplink.rechtspraak.nl/uitspraak?id=ECLI:NL:GHDHA:2020:2347
[7] https://www.telegraaf.nl/financieel/1983614598/gerrit-zalm-dit-is-onnodig-beschadigend
[8] En wat als ABN AMRO wel had gemeld? Bij het FIU werden in 2019 maar liefst 2.5 miljoen ongebruikelijke transacties gemeld. De FIU wordt nu al bedolven onder meldingen, die waarschijnlijk nooit allemaal onderzocht kunnen worden. https://www.fiu-nederland.nl/sites/www.fiu-nederland.nl/files/documenten/7178-fiu_jaaroverzicht_2019_nl_web-3.pdf